خیام در اردیبهشت ماه سال ۴۲۷ هجری شمسی در نیشابور به دنیا آمد. نیشابور در آن زمان مهد فرهنگ و دانش بود؛ به طوری که از کتاب خانه هایش با شگفتی یاد می کنند. بسیاری از شاعران، حکیمان و دانشمندان را می شناسیم که نیشابوری بوده اند. خیام از همان دوران جوانی، نبوغ و استعدادش را نشان داد. او در جوانی پدرش را از دست داد و ناگزیر به ترک تحصیل شد و برای امرار معاش به سمرقند مهاجرت کرد. در آن جا با حمایت ابوطاهر عبدالرحمان بن احمد که از اشخاص مهم در سمرقند (قاضی القضات) بود به کسب علم ادامه داد. او ارزش بالای علم و دانش خیام را دریافته بود. خیام در همان زمان جوانی دو کتاب نوشت که یکی از آن ها کتاب معروف جبر و مقابله بود که به زبان عربی به یادگار مانده است. در همان دوران، سلجوقیان در ایران به قدرت می رسند و می گویند سلطان ملک شاه سلجوقی با تدبیر وزیر ایرانی خود، خواجه نظام الملک، خیام را به همراه عده ای دیگری از دانشمندان بنام به اصفهان دعوت می کند و در آن جا رصدخانه ای می سازد و خیام به کاری مشغول می شود که اعتقادی به آن نداشت و آن کار ستاره خوانی بود. اغلب مردم دنیا خیام را با رباعیاتش می شناسند و ایرانیان او را شاعر می دانند. چنانکه مردم دنیا او را به همراه هومر، دانته، گوته و شکسپیر از پنج شاعر بزرگ تاریخ جهان می شناسند.

پس از درگذشت عمر خیام، پیکرش در گورستان مرکزی حیره نیشابور دفن شد که گوربنای ویژه‌ ای نداشته است و در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوان‌ مانند جای داشته است. از زمان درگذشت خیام در سال 510 خورشیدی تا سال 1335، بنای آرامگاه او، خرابه مانندی بیش نبود تا اینکه فراخواندگان مراسم گشایش آرامگاه فردوسی که به توس می‌ رفتند، در میان راه از این آرامگاه نیز دیدن کردند. سپس پیشنهاد بازسازی این گوربنا، به‌ شکلی بهتر و شایسته‌ تر مطرح شد؛ بنابراین، همزمان با برپایی جشن هزاره فردوسی، انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت. مهندس هوشنگ سیحون که در آن زمان ناظر ساخت و سازهای انجمن آثار ملی به همراهی حسین جودت بود، آرامگاه را از مکان قبلی که چسبیده به امامزاده محروق بود به مکان فعلی انتقال داد. در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد و در این سال قسمت‌ های عمده کار از جمله گودبرداری، بتن ریزی‌ های بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. در سال 1341 کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید. مقبره و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی 10 گانه دارد و فاصله پایه‌ها 5 متر است. این آرامگاه، به شکل سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز ساخته شد که در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق جای گرفت. این آرامگاه عبارت بود از دو ایوان بالا و پایین و دیوار کوتاه سنگی از سنگ خلج که دراطراف محل قبر و روی قبر که سه یا چهار متر از دیوار بقعه فاصله داشت بکار رفته بود؛ و نیز یک ستون سنگی همراه یک رباعی از ملک الشعرای بهار با خط نستعلیق بر آن نقش کردند.

یکی از برجسته‌ ترین کارهای خیام را می‌ توان اصلاح گاه شماری ایران در دوره سلطنت ملک‌ شاه سلجوقی (۴۲۶-۵۹۰ هجری قمری) دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد. اصلاح تقویم در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد. ۲۸ اردیبهشت هرسال مصادف با زادروز خیام نیشابوری در آرامگاه وی مراسمی از سمت دوستداران شعر و ادب برگزار می گردد.